Przykazania kościelne to „rozporządzenia Kościoła, które wynikają z jego teologicznej i społecznej struktury”. Jak uczy Katechizm Kościoła Katolickiego stanowią one „pozytywne prawa ogłoszone przez władzę pasterską celem zagwarantowania wiernym niezbędnego minimum ducha modlitwy i wysiłku moralnego we wzrastaniu miłości Boga i bliźniego.
Przypominają o praktykach religijnych najczęściej stosowanych w Kościele. Mają przyczyniać się do przezwyciężenia obojętności religijnej. W żadnej mierze nie mogą sprzeciwiać się przykazaniom Bożym.
Wczesna historia kościoła nic nie mówi o przykazaniach kościelnych. Dopiero w IV wieku pojawiają się pojedyncze nakazy, które Kościół sformułował dla dobra swoich wiernych. Dotyczą one np. obowiązku uczestnictwa we Mszach św. w niedziele i święta, spowiedzi i Komunii św. raz w roku. Pierwsze ślady powstania równocześnie kilku przykazań kościelnych pochodzą z średniowiecza. Św. Antonim, autor summy teologii moralnej, wydanej w Wenecji pod koniec XV wieku, wylicza w swoich pismach dziesięć nakazów, którymi zobowiązani są wszyscy wierni.
Sformułowanie „pięć przykazań kościelnych” nastąpiło dopiero w 1555 roku przez jezuitę Piotra Kanizjusza. Sobór Trydencki (1545 – 1563) wspomina przykazania kościelne, ale nie traktuje ich jako szczególny zestaw praw. Natomiast literatura kościelna z XVI wieku traktuje je, jako coś zwyczajnego i obliguje do ich przestrzegania wszystkich ochrzczonych – od siódmego roku życia.
Od tamtych czasów po dzień dzisiejszy przykazania kościelne podlegały bardziej lub mniej poważnym zmianom. Wraz z rozwojem Kościoła, doskonaliło się prawo, a także zmieniały się zwyczaje obowiązujące w poszczególnych epokach i miejscach. Przepisy przestarzałe zastępowano nowymi. W różnych państwach, na przestrzeni wieków, kształt i liczba przykazań kościelnych był inny.
Znane po dzień dzisiejszy przykazania kościelne obowiązywały w Polsce od 1948 roku, kiedy to Episkopat Polski zatwierdził je, jako obowiązujące. Zmienione przykazania kościelne pojawiły się w Katechizmie Kościoła Katolickiego, który ogłoszono w 1992 roku. Po sześciu latach obowiązywania, nowa wersja przykazań kościelnych została udoskonalona. W roku 1998 ukazała się broszura pt. „Corrigenda”, czyli poprawki naniesione przez Kongregację Nauki Wiary do przykazań kościelnych. Ostateczne sformułowanie przykazań kościelnych, które obowiązują dzisiaj zatwierdzono 22 maja 2002 roku przez Watykańską Kongregację Wiary.
Przykazania te są konkretną odpowiedzią na osłabienie wiary niektórych chrześcijan. Wyznaczają dolną granicę wypełniania obowiązków liturgicznych, moralnych i duchowych. Przez zachowanie tych przykazań każdy katolik potwierdza swoją wolę przynależności do Kościoła. Kościół jednak zachęca, by nie poprzestawać na „przynajmniej raz w roku”, lecz nieustannie wzrastać w gorliwości.
NOWE SFORMUŁOWANIE PRZYKAZAŃ KOŚCIELNYCH
1. W niedzielę i święta nakazane uczestniczyć we Mszy świętej i powstrzymywać się od prac niekoniecznych.
Przykazanie to zobowiązuje wiernych do udziału w Eucharystii, bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedniego (KPK, kan.1248).
W niedzielę czczona jest tajemnica paschalna, śmierci i zmartwychwstania Pana Jezusa. Na podstawie tradycji apostolskiej jest w Kościele najdawniejszym dniem świątecznym (KPK, kan. 1246).
Świętami nakazanymi poza niedzielami są:
- Uroczystość Narodzenia Pańskiego (25 XII);
- Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki (1 I)
- Uroczystość Objawienia Pańskiego (6 I)
- Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa;
- Uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 VIII)
- Uroczystość Wszystkich Świętych (1 XI)
Drugim obowiązkiem dnia niedzielnego i świątecznego jest powstrzymanie się od wykonywania takich prac i zajęć, które utrudniają oddawanie czci Bogu, przeżywanie radości właściwej Dniowi Pańskiemu oraz korzystanie z należnego wypoczynku duchowego i fizycznego (KPK, kan. 1247).
Episkopat Polski wymieniając święta, które już nie są nakazane, zachęca wszystkich wiernych, by zgodnie z wieloletnią tradycją brali wtedy udziału w liturgii.
2. Przynajmniej raz w roku przystąpić do sakramentu pokuty.
Każdy wierny, po osiągnięciu wieku rozeznania (najczęściej jest to czas przygotowania do I Komunii Świętej) obowiązany jest przynajmniej raz w roku przystąpić do spowiedzi świętej i szczerze wyznać wszystkie swoje grzechy ciężkie, które popełnił od ostatniej ważnej spowiedzi (KPK, kan. 989).
3. Przynajmniej raz w roku, w okresie wielkanocnym, przyjąć Komunię Świętą.
Każdy wierny po przyjęciu po raz pierwszy Komunii Świętej jest zobowiązany do przyjmowania Najświętszej Eucharystii przynajmniej raz w roku. Ten nakaz powinien byś wypełniony w okresie wielkanocnym, tzn. od Środy Popielcowej do uroczystości Trójcy Przenajświętszej (KPK, kan.920).
4. Zachować nakazane posty i wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, a w okresach pokuty powstrzymywać się od udziału w zabawach.
Wszyscy wierni obowiązani są czynić pokutę. Dla wyrażenia tej pokutnej formy pobożności chrześcijańskiej Kościół ustanowił dni i okresy pokuty. W tym czasie chrześcijanin powinien szczególnie praktykować czyny pokutne służące nawróceniu serca, co jest istotą pokuty w Kościele. Powstrzymanie się od zabaw pomaga w opanowaniu instynktów i sprzyja wolności serca. (KPK, kan. 1249)
Czynami pokutnymi są: modlitwa, jałmużna, uczynki pobożności i miłości, umartwianie przez wierniejsze pełnienie obowiązków, wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i post.
Czasem pokuty w Kościele są poszczególne piątki całego roku i czas wielkiego postu. Wówczas należy powstrzymać się od zabaw. (KPK, kan. 1250)
Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych obowiązuje wszystkich, którzy ukończyli 14 rok życia we wszystkie piątki i Środę Popielcową oraz zaleca się ją w Wigilię Bożego Narodzenia ze względu na wyjątkowy charakter tego dnia w Polsce. Uzasadniona niemożliwość zachowania wstrzemięźliwości w piątek (np. zbiorowe żywienie) domaga się od chrześcijanina podjęcia innych form pokuty (np. pomoc finansowa na rzecz ubogich) (KPK, kan.1251).
Post obowiązuje w Środę Popielcową i w Wielki Piątek wszystkich między 18 a 60 rokiem życia. Polega on na spożyciu tylko jednego posiłku do syta w ciągu dnia.
5. Troszczyć się o potrzeby wspólnoty Kościoła.
Wierni mają obowiązek zaradzić potrzebom Kościoła, aby posiadał środki do sprawowania kultu, prowadzenia działalności charytatywnej, wychowawczej, misyjnej oraz do utrzymania szafarzy (KPK, kan. 222).